یاداشتهای قلمی سید محمد دهقان دورۀ هفتم شورای ملی (بخش اول)

در میان مردم فقر زده، کم سواد و و تیر خورده و شکار بیرحمانۀ تعصب و تبعیض، سرکشیدن و بلند شدن و قامت راست کردن در چنان جوی بقول بیدل علیه الرحمه کوه و کتل خود را دارد.

تابش فروغ آزادگی، احترام به حق انسان و سهم متناسب و متعادل در سرنوشت وطن، در گره های محکمی بند اند که نه دستی داده که به آن باز گردد و نه دندانی که رهایش کند.ستم بالای ستم، چور سر چور و فساد اندر فساد اندر فسادو اگر عدۀ انگشت شماری و حتی کمتر از شمار انگشتان دست و آستین برزده و کمر ببندد تا شعار مشروطه خواهان را که میگفتند: ترک مال و ترک جان و ترک سردر رۀ مشروطه اول منزل استواقعآ ساده نبوده و باختهای بزرگ خود را داشته است.

لاجرم هویتهای نطیر سید محمد دهقان، جمشید شعله و شاه عبدالله بدخشی را در سرخط این قطار آورد و برای ادای حق آنها یکی هم اینست که اگر در کدام گوشه و کناری اثری و نگاشتۀ از آنها از آسیب زمانه در امان مانده باشد، باید بیرون کشید و به معرض استفاده و قضاوت و نگرش نسل خود و نسلهای بعدی قرار داد که اگر شود بحیث خلف الصدق این ارزشهای شریف و اصیل روزگار به شادی روان منزه و پاک شان گامی برداشت. کار دست داشتۀ ما یادداشتهای قلمی شخصیت جید، مومن و وطنخواه مشهور کشور و گوهر پربار لعلگون بدخشانات، جناب مغفور مرحوم سید محمد دهقان است که در انقلابی ترین دور شورای ملی افغانستان یعنی دورۀ هفتم شورای ملی که نامهای چون مولانا خال محمد خسته، میر غلام محمد غبار، داکتر عبدالرحمن محمودی، گل پاچا الفت، نظر محمد نوا، عبدالحی حبیبی، استاد صلاح الدین سلجوقی، مولوی نجم الدین رستاقی وغیره را نیز تاریخ کم و بیشی آورده است، شبها و روزهای خود را به جمع بندی و جمع آوری این اوراق سپری نموده اند. دهقان عالی تبار، دهقان منور، دهقان بزرگ اندیش و دهقان دلیر و غیور، بدون آنکه هراسی در دل داشته باشد بنابر اهمیت یادداشت نویسی دست میزند به اینکه از رخدادهای محوطۀ پارلمان کشور در آن ایام یادداشتهای تهیه بدارد. از چند سال به اینطرف سعی شد تا از طریق دوست گرامی ام جناب سید عبدالتواب دهقان فرزند برومند این خانواده، این ورقپاره ها را بدست آورده و از کشم و یمگان فضای معطر نام سترگ ناصر خسرو به شهر لاهۀ کشور شاهی نیدرلند یا هالند کشانده و مع الوصف مصروفیتهای وظیفوی ام آنرا به شکلی جمع آورده و تقدیم صاحبنطران و اهل سواد و کتاب خوان هم میهنم قرار دهم.با سپاس از سید عبدالتواب دهقان دوست همراز و رفیق راه پرخم و پیچ زنده گی و همنوای فطری و طبیعی ام و تشکر از دوست دیگرم جناب آقای سید عبدالحکیم دهقان فرزند مرحوم سید محمد دهقان اینک با درج مختصری از سوانح آن مرحوم نگاشتهای قلمی اش را از صحایف روزگار بیرون کشیده و به صحایف کاغذ همه خوان می کشانیم تا دینی در خصوص تاریخ وطن ادا شده باشد. این یاداشت ها مکمل نمی باشند و طوری که معلومات به دست آمده مقداری زیادی از یاددا شت ها ونظرات و نگاشته های این شحصیت بزرگوار نابود شده و به دسترس قرار نگرفته است.با آنهم آنچه مقدور است و آنچه را داریم با شما خوانندگان معزز و مکرم به تقسیم گرفته و شریک حقایق آنروزگار میسازیم.:……………

سپس موضوع منشیان دارالانشأ مورد بحث قرار گرفته، دسته ای وجود منشی ها را از افراد وکلا و جمعی کمافی السابق از خارج وکلا طور انتسابی بهتر گفتند، همانا بعد از مذاکرات کافی جنبۀ اول الذکر با اکثریت غالب آمده منشیان نیز از وکلا کاندید و به اساس اکثریت عبدالعظیم خان “صافی” وکیل آقچه به حیث منشی اول، محمد کبیر خان “عبرت” وکیل خلم منشی دوم انتخاب شدند. (درین مرحله یعنی انتخاب منشیان، حکومت قسمت مختصر نفوذ خود را در شورا از دست داده و قدم اولی بود که یکی از وسایط تمنیات حکومت را از بین برد، زیرا منشیان انتسابی به منزلۀ جاسوس و دستیار حکومت در شورا بودند.) جلسۀ دوم با انتخاب دو نفر معین و دو نفر منشی پایان یافت. در جلسۀ سوم آقای رئیس نطق مختصری ایراد کرد که مفادش از این قرار است: “وکلای محترم ! بنده خود را از اولین افراد مشروطه خواه کشور میدانم، چنانچه به همه معلوم است درین راه و در پی این غایۀ عالی چه زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده ام”(1) خوشوقتم که یکی از افراد دود مان رفقای مشروطه خواه من در این مجلس ملی شمولیت دارد (اشاره به طرف عبالرشید خان معین اول)که عم مرحوم او درین راه و در طلب این غایۀ مقدس مشروطیت شربت شهادت نوشیده است.””اکنون دراین مواردی که پادشاه زمان شناس ما زمینه را برای فعالیت معنوی ملت مساعد ساخته و حق آزادی بیان و اظهار مطالب حقه و عمده را اعطا فرموده شک نیست که من تا آخرین معیار قدرت در راه تامین آمال عامه صرف انهماک و بذل مساعی خواهم نمود، اما احتیاجی که در این مقصد عالی دارم همانا همکاری وکلای محترم است که هرگاه این توفیق میسر گردد امید است مصدر انجام عملی که امروز مورد انتظار ملت و دولت است شده بتوانم…”وقتی آقای رئیس به گفتار مختصر خود خاتمه داد، بنده به اجازۀ اوشان به تفصیل آتیه عرض کردم: حضور عالی رئیس صاحب!نخسا احراز موفقیت جلالتمآبی را بین الامثال به مقام عالیۀ ریاست جلیلۀ شورای ملی تهنیت میگویم ذات عالی باید اذعان کامل داشته باشند که حسن ظن رفقا و همکاران محترم عامل موفقیت شما گردیده اگر خدا ناخواسته مرتکب سهوی نشده باشیم جناب شما را یک شخص بهی خواه ملت بی آلایش و مالک بسی ملکات فاضلۀ دیگرقیاس کرده و متصف به صفات متذکره شناخته ایم و سایق افکار ما در قبول ریاست شما جز همین ملاحظاتی که فوقأ شمردیم چیزی دیگری نبوده است یعنی به اعمال نفوذ حکومت موقع داده نشده است، لهدا عرض میشود:ملت و مملکت ما مادتأ و معنأ امروز در مضیقهء انحطاط و تنزل منحط بوده از یکطرف عناصر مالی وسرمایه داری فردی و اجتماعی که حیات جوامع بر روی آن استواری دارد، رو به زوال و پول ماهم یومأ فیومأ در برابر اسعار همسایگان (ارزش خود را باخته) قوس نزولی را پیموده میرود، منابع طبیعی ثروتی از قسم معدنی و تحت الارضی تمامأ در بطن خاک و سنگ مملکت نهفه مانده، سویۀ علمی صفر، اخلاق عامه ضعیف و چندین فجایع دیگر رویکار بوده هریکی ازین کیفیت ها جدا جدا به ذات خود آیندۀ کشور را به انواع مشکلات زندگانی امروزه تهدید میکند.همانا در ظرف دوسه سالی که ذات معظم اعلیحضرت همایونی به غرض مشاهدۀ احوال ملت نفس نفیس شاهانه زحماتی را تحمیل فرموده مسافرتی در چندی از ولایات کشور به عمل آوردند، منظرۀ حالات عمومیه عواطف عالیه و نیات حسنه و مصلحانه شان را سوق و نهضت داد تا آن گوهر گرانبهای حقوق ملی را که در اکثر کشور های گیتی به خونریزی ها به دست ملت ها افتاده ذات رافت آیات شاهانه خاص به اقتضای لطف و ترحم قلبی خود به ملت خویش اعطا فرمودند، حقوق ملت را به دست خودش داده و اعلام فرمودند که به جرأت در رفع و ازالۀ نواقص حیاتی و معالجه درد و آلام زندگانی خود بپردازند.ملت افغانستان باوجود فقر علمی هم نظر به اینکه گرفتار منتظر حسن نتیجۀ اعمال و اقوال نمایندگان میباشند، و بعد ازین طبقات ملت ما و شما را جدا” و شدیدا” مسول شناخته و به عجله ممکنه چشم به راه اقدامات اصلاح کارانۀ این موسسۀ علیه میباشند.لهذا برجلالتمآب شماست که ما قاطبۀ نمایندگان ملت چون شما را نمایندۀ آمال خود برگزیده ایم باید خدا را حاضر و ناطر دیده واز داوری روز حشر ترسیده بی رو و ریا و بدن هرگونه اندیشه و تامل با ما رهنمایی و همکاری فکری و عملی نمائید تا از یک طرف نخل محبت شاه و حکومت در قلوب ملت بیش از پیش ریشه دوانده و از اتحاد و مزید دوستی و محبت این دو عنصر بزرگ، مصالح بهبودی کشور به وجود آید و ملت هم به این بذل و عطای حکومت ایقان کامل حاصل نموده و ماهم بتوانیم در صحنه عمل مصدر انجام آرزوهای سعادت جویانۀ حکومت و موفق به معالجۀ پیکر دردمند ملت و مملکت شویم و اعتماد ماهم به شخص و شخصیت شما قوی تر گردیده به همین احساسات و عقیدت خود پایدار بمانیم.جلالتمآبا!ما که برخود صفت ملت غیور را لقب میگذاریم، آیا مقتضای غیرت همین است که با وجود دخایر سرشار طبیعی وطن خود، آرد از آمریکا بخواهیم و یا هشت افغانی خود را به یک روپیۀ ممالک همجوار مبادله و معامله نمائیم؟ ؟ نی نی اینگونه ذلت ها را هرگز غیرت و نفس ما برداشت ندارد، اما ما و شما و حتی حکومت حق سنج (!) ما نیز فهمیده ایم که علت در کجاست.؟پس باید تمام غوامض و معضلات امور را کشف و حل کرده در صحنۀ کار و فعالیت قدم بگذاریم و باید قدم های حالیۀ ما مثل گذشته کور کورانه گذاشته نشود و اقتضاآت عصر و زمان ایجاب میکند که باید به سرعت و بدون فوت وقت در حل مسایل متنازع فیهای حیات آبرومندانه مملکت بکوشیم و بیش ازین فرصت ندهیم که بنیۀ اقتصادی و عرفانی و زندگانی ما ضعیف تر گردیده و به نقصان های جبیره ناپذیری مواجه شویم.پس اولین و اولترین اقدام ما و شما باید تقویۀ احکام شرعیه و اعلای کلمه الله و پابندی دین مبین اسلام باشد و ثانیأ ترتیبی اتخاذ شود که به قوانین موضوعه هم مردم را آشنا ساخته باشیم تا دیگران اضافه ازین قوانین در بین توده به نام تلک و دام صیاد تعبیر نگردد.این را هم متذکر میشوم که اگر مقاصد مشروع ملی بر وفق احکام الهی و نظریات مصلحانۀ پادشاهی و انتظار ملت درین اجتماع و این دوره برآورده نشود، ما روی رفتن به دیار خود ها و یا تحمل آزادانۀ گشتن را هم در اینجا نداریم باید به پای خود کنج محبس را مامن و مسکن خود ها اختیار کنیم.در خاتمه عرض میکنم که اگر در گفتار خود سهو و یا جراتی کرده باشم معذور دانید، زیرا گفتنی ها بی اختیار بر زبان می آید، پایان سخن را به دعای موفقیت خود ها در تمام آمال عالیه مشروعه در تحت لوای دین مبین اسلام و ظل ظلیل عواطف ذات سامی اعلیحضرت المتوکل علی الله مزین و منتهی میگردانم.”مجلس این روز به سخنرانی های تشریفاتی برگزار شده فردا ( ) جوزا موضوع تعیین کمیسیون ها (انجمن) ها مطرح و این بحث تقریبأ چندین هفته وقت مجلس را گرفت.